Տոներ

Տոները միշտ էլ գոյություն են ունեցել: Պատմության հնագույն ժամանակաշրջանից մինչև մեր օրերը տոնախմբությունները առանձնակի տեղ են գրավել մարդկային կյանքում: Տոն նշանակում է հանգիստ ու ազատ օր: Հանգիստ՝ առօրյա զբաղմունքներից, աշխատանքից. ազատ օր՝ ծառայելու և նվիրվելու համար օրվա խորհրդին, Աստծո փառաբանությանը և կրոնական պաշտամունքին: Տոն բառը հին հայկական ծագում ունի: Ըստ Հրաչյա Աճառյանի «Հայերեն արմատական բառարան»-ի՝ այն ծագում է հնդեվրոպական նախալեզվի dapni ձևից, որ նշանակում է «զոհ»: Հետագայում այն դարձավ tafn (=Տաւն=Տոն), որի իմաստն է «զոհի անասուն, զոհ, ողջակեզ», իսկ լատիներենում՝ daps, dapes, այսինքն «աստվածներին նվիրված զոհ, նվիրական խնջույք»,dapino՝ «առատ խնջույք տալ» և այլն: Այս բոլորը գալիս են հնդեվրոպական նախալեզվի dap, dep՝ «բաժանել, բաշխել» արմատից: 

 Քրիստոնյաների հոգևոր կյանքի անբաժան մաս են կազմում եկեղեցական տոները, որոնցում արտահայտվում է նրանց հավատը, աստվածաճանաչողությունը և աստվածապաշտությունը: Տոնը յուրաքանչյուր քրիստոնյայի համար համընդհանուր ուրախության և պայծառության օր է: Այդ օրերին ուրախանում և փառաբանում ենք Աստծուն Նրա շնորհած մեծամեծ բարիքների համար: Տոն օրերին եկեղեցում կատարվող արարողություններն ուղեկցվում են հոգեզմայլ շարականների երգեցողությամբ ու աղոթքներով: Այդ օրերին եկեղեցին արտաքնապես է՛լ ավելի է զարդարվում, որը խորհրդանշում է մեր ներքին հոգևոր ուրախությունը և Աստծո սուրբ փառքը:Եկեղեցական տոները ավետարանական պատմության, հիշարժան որևէ իրադարձության կամ սրբերի, նահատակների հիշատակի ոգեկոչմանն են նվիրված: Եկեղեցին իր տոների միջոցով մեզ պատմում է Հիսուս Քրիստոսի, Սուրբ Մարիամ Աստվածածնի, սրբերի կյանքի և նահատակության մասին:

Յուրաքանչյուր տոն ունի իր խորհուրդը, իմաստն ու նշանակությունը, պատգամը և ավանդությունը: Դրանք աստվածադիր են և Սուրբգրային ակունքներ ունեն:

Տոները կրոնական ջերմեռանդության և բարեպաշտության առիթ են ամեն մի քրիստոնյայի համար:

Սկզբնական շրջանում տոները և պահոց օրերը սահմանել են առաքյալները, իսկ հետագայում եկեղեցու սուրբ հայրապետները նոր տոներ ու պահքեր են ավելացրել: Աշխարհի բոլոր կողմերում, ուր քարոզվեց Ավետարանը, կառուցվեցին նորանոր եկեղեցիներ, և ամենուր հաստատվեցին առաքյալների ու հայրապետների կողմից սահմանված տերունական տոները: Այդպես եղավ և Հայաստանում. երբ Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը ելավ Վիրապից և կենարար Ավետարանի խոսքով լուսավորեց Հայաստան աշխարհը, դրա հետ միասին հաստատեց նաև տերունական տոները:

Հայ եկեղեցու տոները բաժանվում են երեք խմբի. տերունական, սրբերի հիշատակություններ և պահքի օրեր:

Հայ եկեղեցին տերունական տոներ անվան տակ ընդգրկում է այն տոները, որոնք կատարվում են ի պատիվ Հիսուս Քրիստոսի, Սուրբ Հոգու, Սուրբ Մարիամ Աստվածածնի, Սուրբ Խաչի և Սուրբ եկեղեցու: Այստեղից էլ՝ Տերունի օրերը կազմվել են տոների չորս խմբից. Տնօրինական, Աստվածամոր, Խաչի և Եկեղեցու:

Տնօրինական տոների մեջ են մտնում Ավետումը, Ծնունդը, Մկրտությունը, Անվանակոչությունը, Տյառնընդառաջը, Պայծառակերպությունը, Ծաղկազարդը, Վերջին ընթրիքը, Խաչելությունը, Հարությունը՝ Զատիկը, Համբարձումը և Հոգեգալուստը:

Աստվածամոր տոներն են՝ Սբ. Աստվածածնի՝ Աննայից հղացումը, Սուրբ Աստվածածնի ծնունդը, Սուրբ Աստվածածնի ընծայումը տաճարին, Սուրբ Աստվածածնի ավետման տոնը, Աստվածամոր վերափոխումը, Սուրբ Աստվածածնի գոտու գյուտը, Սուրբ Աստվածածնի տուփի գյուտը:

Խաչի տոներն են՝ Սուրբ Խաչի երևումը, Խաչի գյուտը, Խաչվերացը, Վարագա Սուրբ Խաչը:

Սուրբ Եկեղեցուն նվիրված տոներն են՝ Նոր կիրակի, Աշխարհամատրան կիրակի, Հիշատակ հին տապանակի և նոր Եկեղեցու, Կաթողիկե Սբ. Էջմիածնի տոնը, Տոն Շողակաթի:

Սուրբ Խաչի և Սուրբ եկեղեցու տոները տերունի տոն են համարվում, քանի որ Խաչը, լինելով գործիք, իսկ եկեղեցին՝ փրկագործության արդյունք, երկուսն էլ քրիստոնյաների հոգու մեջ նորոգում են տերունական սուրբ հիշատակներ:

Ըստ Առաքելական կանոնի՝ տերունի տոն է նաև տարվա յուրաքանչյուր կիրակի օրը, որը նվիրված է Հիսուսի հարությանը, այդ պատճառով պետք է ամեն կիրակի մատուցել Սուրբ Պատարագ: Այդ օրը, որպես եկեղեցական տոն, մշտապես համարվել է հանգստյան օր:

Տերունական տոներից հինգը կոչվում են տաղավար տոներ: Այս տոները հայ եկեղեցու ավագագույն տոներն են՝ Սուրբ Ծնունդ և Աստվածհայտնություն, Սուրբ Հարություն (Սուրբ Զատիկ), Պայծառակերպություն, Սուրբ Աստվածածնի վերափոխումը, Խաչվերաց: Ըստ Շնորհք արքեպիսկոպոս Գալուստյանի՝ «տաղավար տոներ» անվանումը հատուկ է միայն Հայ եկեղեցուն, և այդ տոները Հին Ուխտի Տաղավարահարաց տոնի օրինակով են այդպես կոչվում: Տաղավարահարաց տոնը մեկ շաբաթ էր տևում, մարդիկ երկրի բոլոր ծայրերից հավաքվում էին Երուսաղեմում, իսկ ժողովուրդը ողջ տոնակատարության ընթացքին բնակվում էր ճյուղերից պատրաստված ժամանակավոր թեթև շինվածքներում՝ տաղավարներում: Այս նմանությամբ էլ Հայ եկեղեցում մեկից ավելի օրեր տևող և մեծ տոները կոչվեցին «տաղավարահարաց տոներ», որը հետագայում առաջին բառի մասնակի սղման պատճառով ստացավ «տաղավար տոներ» ձևը: Տաղավար տոներն ունեն հետևյալ առանձնահատկությունները.

1. Բոլոր տոներն ունեն երկար կամ կարճ պահքի շրջան,

2. Տոնի նախօրյակին երբեմն կատարվում է նավակատիք և նախատոնակ,

3. Տոնի նախօրյակի գիշերը՝ հսկում,

4. Տոնի հաջորդ օրը ննջեցյալների հիշատակի օր է (մեռելոց),

5. Տևողությունը՝ երեք և ավելի օրերի սահմաններում:

Այս տոները տոնվում են կիրակի օրը, բացառությամբ Աստվածհայտնության տոնից:

Սուրբ մարտիրոսների հիշատակին նվիրված օրերին հիշատակվում են սուրբ և առաքինի քրիստոնեական կյանքով ապրած մարդկանց անունները: Սրբերի հիշատակին նվիրված օրերը սահմանված են տոնելու հալածանքների ժամանակ նահատակված քրիստոնյաների հոգևոր արիության հիշատակը, ովքեր նեղությունների օրերին եղան Քրիստոսի վկաները: Սուրբ մարտիրոսների հիշատակը տոնվում է շաբաթվա չորս օրերին՝ երկուշաբթի, երեքշաբթի, հինգշաբթի և շաբաթ: Պահքի շրջանում շաբաթ օրերն են միայն հատկացված սրբերի տոներին, բացի Լուսավորչի, Վարագա Խաչի և Սուրբ Հակոբի պահքի շաբաթներից, որոնց ընթացքում երկուշաբթի, երեքշաբթի և հինգշաբթի օրերին ևս սրբերի տոն է կատարվում:

Եկեղեցական օրացույցում նշված են մինչև 15-րդ դարի սրբերը, իսկ հետագա դարերում ապրած սրբերի հիշատակը նշելու համար եկեղեցին սահմանել է «Ամենայն սրբոց տոն»-ը, որի ժամանակ հիշատակվում են բոլոր հին ու նոր, հայտնի ու անհայտ սրբերը: Հայ եկեղեցին ունի Ընդհանրական (Տիեզերական) եկեղեցու սրբերի և Հայ եկեղեցու սրբերի տոներ:

Պահքի օրերը սահմանված են ապաշխարության համար: Ըստ եկեղեցու կանոնի՝ տարվա օրերի գրեթե կեսը պահքի օրեր են: Պահքերը լինում են երեք տեսակ՝ օրապահք, շաբաթապահք և հատուկ պահքեր: Այդ օրերին զղջումով փրկություն ենք հայցում Աստծուց մեր անձերի, ողջերի և ննջեցյալների համար:

Պահքի օրերին, մարմինը զերծ պահելով զգայական ու ֆիզիկական հաճույքներից, ձգտում ենք կրոնական մտորումներով ու պաշտամունքով զորացնել մեր հոգևոր կյանքը:

Տերունական տոներին նախորդող երեկոյան կատարվում է նախատոնակ, որը տոնի նախապատրաստությունն է: Այն հանդիսավոր արարողություն է և կատարվում է եկեղեցու ատյանում: Երգվում է «Օրհնություն» շարականը, որն ուղեկցվում է խնկարկությամբ:

Նավակատիքը նոր տան, հիմնարկության, շինության բացման արարողությունն է, ինչպես նաև թագադրության, պսակադրության տարեդարձների առիթներով կատարվող հանդիսությունը: Նավակատիք բառը օտար ծագում ունի: Այն պահլավերեն է, պարսկերենից փոխանցվել է հայերեն լեզվին: Կազմված է «նավա» և «կատիք» բառերից: «Նավ» պահլավերեն և պարսկերեն նշանակում է նոր, իսկ «կատ» զենդերեն՝ տուն, այսինքն՝ նոր տուն, նորաստեղծ շինություն, նոր կերտված հաստատություն: Այն թարգմանվում է նորոգման և փրկության կամ ուրախության տոն:

«Նավակատիք եկեղեցու». Արարողություն է նվիրված նորակառույց եկեղեցու նախորդ օրվա օծմանը: Նավակատիք կարելի է համարել նաև եկեղեցու Սուրբ Խորանի նվիրագործումը, սրբազան մասունքների զետեղումը, խաչերի և եկեղեցական սպասքի օրհնությունը: Նավակատիք է համարվում նաև եկեղեցու անվանակոչության օրը՝ որպես հանդիսավոր օր:

«Նավակատիք» բառը եկեղեցական օրացույցներում օգտագործվում է նաև եկեղեցական Տաղավար տոների պահքերի համար:

Նավակատիքի օրերը ո՛չ ուտիքի օրեր են, և ո՛չ էլ ամբողջապես պահքի օրեր, այլ գտնվում են այս երկուսի միջակայքում: Այդ օրը թույլատրելի է գործածել ձկնեղեն և կաթնեղեն:

Հայ եկեղեցու տոները ժամանակային առումով լինում են շարժական և անշարժ: Անշարժ տոները անփոփոխ են, ամեն տարի միևնույն օրն է նշվում՝ անկախ նրանից, թե շաբաթվա որ օրն է: Իսկ շարժական տոները նշվում են տարբեր օրերի և հիմնականում կապված են Հարության տոնի՝ Զատկի և դրա փոփոխությունների հետ:

Տարվա ընթացքում նշվող բոլոր տոների և հիշատակի օրերի ստույգ ժամանակը տեղեկանում ենք տոնացույցի միջոցով: Այն Հայ եկեղեցու արարողական ժողովածուներից է:

Տոնացույցում ընդգրկված է տարվա ընթացքում եկեղեցու տոների կատարման կարգը. տոներին կատարվող սաղմոսները, շարականները, երգերը, աղոթքները, ընթերցվող Ավետարանները, ինչպես նաև այլ ընթերցվածքներ: Այն կազմված է ըստ հռոմեական օրացույցի:

Տոնացույցը Հայ եկեղեցի առաջին անգամ ներմուծեցին Սուրբ Սահակ Պարթևը (387-436թթ.) և Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցը (361-439թթ.): Հետագայում Հայ եկեղեցու հայրերն աստիճանաբար այն բարենորոգեցին:

1774թ-ին Սիմեոն Ա Երևանցի կաթողիկոսի (1763-1780թթ.) բարեփոխած Տոնացույցը Հայ եկեղեցին կիրառում է մինչև այժմ: Սրա հիման վրա են կառուցվում հայ եկեղեցական օրացույցները:

Կայքի «Տոներ» բաժինը կոչված է հայ քրիստոնյային հաղորդ դարձնելու եկեղեցական տոներին, արարողություններին ու դրանց խորհրդին: Տոներին ծանոթանալով և մասնակից լինելով՝ յուրաքանչյուրի սրտում և հոգում զորանում է հավատքի լույսը, սերը դեպի Սուրբ եկեղեցին և մեր սրբազան արժեքները:

Տոները հոգևոր խորհրդածությունների առիթ են. մեր սրտում փրկության հույսն են նորոգում՝ դարերով կրթելով և ձևավորելով հայ քրիստոնյայի դիմագիծն ու հոգևոր աշխարհը:

 

Կազմեց Կարինե Սուգիկյանը

Սուրբ Նիկողայոս. սիրված և գովաբանված, հաստատուն և առաքինի սուրբը
Սուրբ Նիկողայոս Մյուռացին Հայ եկեղեցում առավել հայտնի է Զմյուռնացի անվամբ, սակայն նա ոչ մի կապ չունի Զմյուռնիա քաղաքի հետ: Նա եղել է Փոքրասիական մեկ այլ՝ Մյուռա քաղաքի եպիսկոպոսը: Ս. Նիկողայոսն ապրել է 3-4-րդ դարերում: Ծնվել է 280թ-ին Փոքր Ասիայի Լիկիա գավառի Պատարա քաղաքում, ոչ հեռու ներկայիս Անթալիայից: Որդին էր Եպիփան և Նունե անունով մեծահարուստ և քրիստոնյա բարեպաշտ ծնողների: Նրա մայրն իրենց քաղաքի Պատարայի եպիսկոպոսի՝ Նիկողայոս երեցի .....
Հուլիանա և Վասիլուհի ծաղկահասակ սուրբ կույսերը
Քրիստոսի վկայուհին՝ Հուլիանե կույսը, ապրել է 3-4-րդ դարերում Փոքրասիական Նիկոմեդիա քաղաքում, Մաքսիմիանոս ամբարիշտ թագավորի օրոք: Հայրը նշանավոր հեթանոս էր և քրիստոնյաների թշնամի, սակայն մայրը բարեպաշտ էր և թույլ էր տվել իր աղջկան պատանի տարիքում ծածկաբար ընդունել քրիստոնեությունը: Երբ Հուլիանեն դառնում է 18 տարեկան, հայրը՝ ազնվական Ափրիկանոսը, որոշում է նրան կնության տալ Հուլիանեի նշանածին, ում հետ Հուլիանեին նշանել էին դեռևս մանուկ տարիքում, .....
Սուրբ Պանդալեոն բժշկի գաղտնիքը
Երիտասարդ, գեղեցիկ, խիզախ, կրթված, հարուստ ընտանիքից. թերևս նա առաջինն էր, ում անվանում էին բժիշկ Աստծուց. Սբ. Պանդալեոն՝ բուժող և պաշտպան, նաև՝ զինվորների բարեխոս: Հայտնի բժիշկ Պանդալեոնն ապրել է 3-4-րդ դարերում ժամանակակից Թուրքիայի տարածքում: Նա շատ համբերատար էր, բարի, բուժում էր հիվանդներին, անտուններին, աղքատներին և բանտարկյալներին՝ իր բժշկության դիմաց ոչինչ չակնկալելով: Ինչո՞ւմն էր նրա գաղտնիքը, ինչպե՞ս էր կարողանում բուժել կույրերին, .....
Սրբուհի Վարվառե կույսի հիշատակության օր
Վարդագեղ և շուշանափայլ Սբ. Վարվառե կամ Վարվառա կույսը Փյունիկիայի Հելիոպոլիս քաղաքից էր: Ապրել է 3-րդ դարի վերջերում: Միամոր դուստրն էր Դիոսկորոս անունով հարուստ հեթանոս իշխանի: Վերջինս մոլի կռապաշտ էր: Քանի որ Վարվառեն չափազանց գեղեցիկ էր, Դիոսկորոսը նրան հետաքրքրասեր աչքերից հեռու պահելու համար, մի բարձր աշտարակ է կառուցել տալիս և դստերը ծառայողներով հանդերձ այնտեղ բնակեցնում մինչև Վարվառեի ամուսնության տարիքը: Այն ժամանակ, երբ թագավորում .....
Սուրբ Սահակ և Սուրբ Համազասպ Արծրունի իշխաններ
Սուրբ Սահակը և Սուրբ Համազասպը հարազատ եղբայրներ են Արծրունյաց իշխանական տոհմից: Նրանք որդիներն են Գագիկ Արծրունու, որոնք ապրել են 8-րդ դարում, Կոստանդինի կայսրության և Հայաստանում Արաբական տիրակալության ժամանակ: Այս իշխանները իրենց կրտսեր եղբոր՝ Մեհրուժանի հետ մասնակցել են 775թ-ի հակաարաբական ապստամբական շարժմանը: Երեքն էլ ոչ միայն քաջ ու անվանի էին պատերազմում, այլ նաև բարեպաշտ և իրենց կրոնին սիրով կապված իշխաններ էին: Տասը տարի հետո .....
Սուրբ Սիմեոն Սյունակյաց
Աշխարհահռչակ ճգնավոր Սուրբ Սիմեոն Սյունակյացն Անտիոքի շրջանի Սիսան գյուղից էր: Ապրել է 4-5-րդ դարերում Ասորիքում Թեոդոս Բ-ի ժամանակշրջանում: Նրան կոչել են «անմարմին հրեշտակ», քանի որ անհնար է պատկերացնել այն արտասովոր խստակյաց կյանքը, որով ապրել է նա: Բարեպաշտ ծնողների զավակն իր կյանքն անցկացնում է նախ վանքում, ապա՝ սկզբում ավելի ցածր, իսկ տարիներ անց՝ չափազանց բարձր մի սյան վրա, առանց նրանից երբևէ իջնելու: Սյան գլուխը շրջապատված էր .....
Երկվորյակ նահատակ հայրապետներ՝ Գրիգորիս և Հուսիկ Պարթևներ
Գրիգորիսն ու Հուսիկը Սուրբ Վրթանեսի երկվորյակ որդիներն են և ուխտի զավակներ: Ծնվել են Կեսարիայում, 295թ-ին: Երբ Սուրբ Վրթանեսը 310թ-ին Կեսարիայից գալիս է Հայաստան, իր հետ բերում է Գրիգորիսին ու Հուսիկին, ովքեր կրթվում ու դաստիարակվում են հայոց արքունիքում: Գրիգորիսը նախնական կրթությունը ստանում է Կեսարիայում: Հակառակ հայոց արքունիքում ապրելուն և կրթվելուն, հոգևոր ծառայության է անցնում իր ճգնակենցաղ հորեղբոր՝ Արիստակեսի մոտ և նրանից կուսակրոն .....
Սուրբ Արիստակես հայրապետ
Արիստակեսը Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի և Մարիամի կրտսեր որդին է: Ծնվել է 264թ-ին Կապադովկիայի Կեսարիա քաղաքում: Մանկությունից իսկ դաստիարակվել է աստվածպաշտական հոգով և ստացել քրիստոնեական կրթություն: Արիստակեսը, իր կենսագրի բառերով «Աստվածապաշտության ծառայության համար էր դաստիարակված...»: Երբ Լուսավորիչն իր կնոջից փոխհամաձայնությամբ բաժանվում է, Մարիամը մտնում է կուսանոց: Եվ քանի որ Արիստակեսը դեռ մեկ տարեկան էր, ըստ մի ավանդության, .....
Սուրբ Վրթանես. իմաստուն ու հայրենասեր հայրապետը
Վրթանեսը Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի անդրանիկ որդին է: Ծնվել է 262թ-ին, Կապադովկիայի Կեսարիա քաղաքում: Մեծանալով մտնում է աշխարհական կարգի մեջ. ամուսնանում է և ունենում երկվորյակ որդիներ՝ Գրիգորիսին և Հուսիկին: Երբ Արիստակեսն ու Վրթանեսը 310թ-ին գալիս են Հայաստան, Վրթանեսն իր հետ բերում է նաև իր որդիներին: 324թ–ին ձեռնադրվում է եպիսկոպոս, և դառնում եկեղեցական գործերում Գրիգոր Լուսավորչի և եղբոր` Արիստակեսի օգնականը: Մինչև 324թ–ը Վրթանեսը .....
Սուրբ Շուշան-Վարդենի. նախնյաց սուրբ հավատքի պաշտպանը
Սուրբ Շուշան-Վարդենին ծնվել է 409թ-ին ընտիրների ու սուրբերի շառավիղից՝ Սահակ Պարթև-Սահականույշ-Մամիկոնեից Համազասպ սպարապետ, որից ծնվեցին երեք արու զավակներ, Սուրբ Վարդանը, Սուրբ Հմայակը ու երանելի Համազասպյանը: Վարդանը իր սուրբ պապի նման արու զավակ չունեցավ, այլ երկու աղջիկ՝ Վարդանույշը և Շուշանը: Մեծացել և կրթվել է տատի` Սահականույշի (Սահակ Պարթև հայրապետի դստեր) քրիստոնեական բարի ու առաքինի շնչով լի տանը, որով մինչ այդ դաստիարակվել .....

Օրհնությամբ ՝ ԱՀԹ Առաջնորդական Փոխանորդ Տ․ Նավասարդ Արքեպիսկոպոս Կճոյանի
Կայքի պատասխանատու՝ Տեր Գրիգոր քահանա Գրիգորյան
Կայքի հովանավոր՝ Անդրանիկ Բաբոյան
Web page developer A. Grigoryan
Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են Զորավոր Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի 2014թ․